Ο Δαρβίνος και το Linux

Το αρθράκι αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 21 του Ελληνικού Linux Format τον Μάρτιο/Απρίλιο 2008

Υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και φυσικά πολύ μεγάλη σημασία στον τρόπο με τον οποίο μια τεχνολογία μπορεί να καταστεί δημοφιλής και να αποκτήσει την κρίσιμη μάζα χρηστών που απαιτείται για να συνεχίσει να αναπτύσσεται. Σίγουρα δεν ισχύει η δαρβινική θεωρία, βάσει της οποίας ο καλύτερος σχεδιασμός επικρατεί. Τουλάχιστον όσον αφορά την Πληροφορική και την Τεχνολογία γενικότερα, λίγοι θα υποστηρίξουν ότι το MS-DOS είναι το καλύτερο λειτουργικό σύστημα που έχει βγει ποτέ, ή ότι τα Windows 95 ήταν σαφώς ανώτερα από το OS/2. Μιλώντας για λειτουργικά συστήματα αμφιβάλω αν θα μπορούσε κανείς ακόμα και σήμερα να τεκμηριώσει ότι οι διάφορες εκδόσεις των Windows Server και των τεχνολογιών που τις συνοδεύουν είναι καλύτερες από τα αντίστοιχα Unix συστήματα δεκαετιών ή ότι το μονοψήφιο ποσοστό χρήσης του Linux σχετίζεται με την τεχνική ανωτερότητα των Vista. Η πρόσφατη μάχη του Blu-Ray με το HD-DVD μας έδειξε ξεκάθαρα ότι αυτό που τελικά μετράει στην υιοθέτηση μιας τεχνολογίας από τους χρήστες είναι  ο τρόπος εισαγωγής της. Τελικά μια τεχνολογία μάλλον δεν απασχολεί και δεν πρέπει να απασχολεί κανέναν απλό χρήστη. Αν βρεθεί την κατάλληλη στιγμή στο κατάλληλο μέρος θα επικρατήσει. Για το Linux βλέπω δύο τεράστιες ευκαιρίες για το κοντινό μέλλον: τις πανίσχυρες πλέον παιχνιδομηχανές και τα εξελιγμένα νέα κινητά τηλέφωνα. Το ζήτημα είναι αν θα το δουν ζεστά η Sony και η Google. 

Ανακοίνωση Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν

Ανακοίνωση - αναδημοσίευση  (Δελτίο 26) Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν 

Χωρίς αμφιβολία με τη δημιουργία του Τμήματος Πληροφορικής και Επικοινωνιών στο ΤΕΕ (e-TEE), επετεύχθη το πρώτο βήμα για την ενιαία έκφραση του συνόλου των επιστημόνων ΤΠΕ και τη δημιουργία ενός θεσμικού μηχανισμού που παρακολουθεί και διεκδικεί σε όλα τα επίπεδα, τα θέματα που αφορούν τους επιστήμονες ΤΠΕ.

Οι ΤΠΕ έχουν πλέον βρει τη θέση τους, εντός του ΤΕΕ.

To e-TEE αποτελεί το μεγαλύτερο βήμα, για τα θέματα του κλάδου μας. Η προσπάθεια μας να μετατραπεί το e-TEE από μια απόφαση στα χαρτιά, σε ένα ζωντανό ενεργό φορέα, απορρόφησε σημαντική ενέργεια μας, κυρίως αντιμετωπίζοντας καθημερινά τις αδράνειες και την ασυνέπεια του παραδοσιακού μηχανισμού και της ηγεσίας του ΤΕΕ. Σήμερα το e-TEE είναι δεδομένο στο ΤΕΕ, έχοντας κατοχυρώσει σε σημαντικό βαθμό το ρόλο του, μέσα από τη δράση του.

Μέσα από το e-TEE κατορθώσαμε μεταξύ άλλων:

• 
  
  Την προετοιμασία ενεργοποίησης της κατηγορίας μελετών 28 «Πληροφοριακών Συστημάτων και Δικτύων
• 
  
  Να αναδείξουμε τις υπερκοστολογήσεις και το έλλειμμα ποιότητας των μελετών και έργων ΤΠΕ, συνδέοντας το άμεσα με την απαξίωση του ρόλου των μηχανικών ΤΠΕ στον κύκλο σχεδιασμού, υλοποίησης και λειτουργίας των έργων. Πετύχαμε μέσω του e-TEE. Να κατατεθούν σχετικές προτάσεις στην Πολιτεία
• 
  
  Να αναδείξουμε με ημερίδες, παρεμβάσεις, έντυπα, θέματα που αφορούν άμεσα την Κοινωνία και την Οικονομία, όπως οι Πράσινες ΤΠΕ, η χρήση ΤΠΕ για τη Διαφάνεια και τη Δημοκρατία, η Ευρυζωνικότητα, η Καινοτομία. Διατηρούμε τους επιστήμονες ΤΠΕ στην αιχμή των εξελίξεων στις ΤΠΕ.
• 
  
  Την αποτροπή δυσμενών εξελίξεων σε διαγωνισμούς του Δημοσίου
• 
  
  Να παρεμβαίνουμε διαρκώς, άμεσα σε κάθε θέμα που αφορά στον κλάδο. Ενθαρρύνουμε τις ατομικές καταγγελίες για οποιοδήποτε επαγγελματικό θέμα, αξιοποιώντας το νομικό και άλλο μηχανισμό του ΤΕΕ για την υποστήριξη τους.

Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, κατορθώσαμε να γίνει πιο δυνατή η φωνή των επιστημόνων ΤΠΕ. Φέραμε κοντά, στον ίδιο φορέα, συλλόγους και πρόσωπα που ήταν απέναντι, ενώ δεν είχαν πραγματικά να χωρίσουν τίποτα.

Η ισχυροποίηση της προσπάθειας για έναν αυτόνομο φορέα έκφρασης όλων των επιστημόνων ΤΠΕ είναι δίχως άλλο η συμμετοχή όλων μας στις εκλογές του e-TEE στις 17 Οκτωβρίου 2010. Για να δώσουμε δύναμη στο νέο φορέα και να μπορέσουμε να καθιερώσουμε μια ψύχραιμη, ισχυρή, ανεξάρτητη άποψη για τις ΤΠΕ στη χώρα μας. Για να διεκδικήσουμε τα συμφέροντα των επιστημόνων ΤΠΕ και της κοινωνίας.

Ενημερωθείτε για τις εκλογές του e-TEE στο www.e-tee.gr

Ανακοίνωση Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν

Ανακοίνωση - αναδημοσίευση  (Δελτίο 9) Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν 

Τη δεκαετία του 1980 η υποδοχή των πρωτοετών φοιτητών της μοναδικής τότε σχολής Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στην Ελλάδα, των Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής της Πάτρας ξεκινούσε πάντοτε με τη φράση: «Θα είστε οι καλύτερες νύφες και γαμπροί, οι γιατροί του αύριο». Ο αείμνηστος πρόεδρος του τμήματος καθηγητής Δ. Μαρίτσας, πίστευε ότι οι ΤΠΕ ήταν το μέλλον και οι φοιτητές του τμήματος του προνομιούχοι.

Σήμερα 30 χρόνια μετά, η κατάσταση απέχει σημαντικά από τις προοπτικές που διαγράφονταν στη δεκαετία του 1980. Τα τμήματα ΤΠΕ στην Ελλάδα είναι υπερβολικά πολλά: 23 τμήματα ΑΕΙ και 27 τμήματα ΤΕΙ, με αριθμό εισακτέων για το 2009, 3.160 και 6.235 αντίστοιχα. Οι απόφοιτοι ελληνικών τμημάτων ΤΠΕ υπολογίζονται σε περίπου 30.000 από ΑΕΙ και 20.000 ΤΕΙ. Σε αυτούς πρέπει να προστεθεί και ένας σημαντικός αριθμός αποφοίτων από το εξωτερικό που υπολογίζονται πάνω από 6.000. Οι απόφοιτοι ποικίλων τμημάτων με μεταπτυχιακό στις ΤΠΕ αρκετές χιλιάδες.

Οι ΤΠΕ παραμένουν ένα επιστημονικό πεδίο αιχμής με σημαντικές ευκαιρίες ανάπτυξης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ωστόσο, ο υπερπληθωρισμός αποφοίτων ΤΠΕ σε συνδυασμό με την έλλειψη επαγγελματικού πλαισίου και απαιτήσεις δυναμικού σχετικά χαμηλών προσόντων από την αγορά ΤΠΕ, δημιουργεί προβλήματα ειδικά στους νέους αποφοίτους τμημάτων ΤΠΕ.

Οι απόφοιτοι των ελληνικών τμημάτων ΤΠΕ είναι κατά κανόνα υψηλού επιπέδου και έχουν ως βασικές επιλογές να εργαστούν τόσο στο Δημόσιο, στον Ιδιωτικό τομέα ή να ασκήσουν ελεύθερο επάγγελμα.

Στο ευρύτερο Δημόσιο προσλαμβάνονται με βάση το ν. 3051/2002 και το ΠΔ 50/2001 και τις τροποποιήσεις τους. Θέσεις ΤΠΕ στο Δημόσιο προκηρύσσονται αρκετά συχνά, όμως ένα «παραθυράκι» στο νόμο δίνει συχνά τη δυνατότητα σε φορείς να αγνοήσουν τους απόφοιτους τμημάτων ΤΠΕ προτιμώντας αποφοίτους άλλων τμημάτων με «ειδική» εμπειρία. Οι θέσεις ευθύνης σε ΤΠΕ καταλαμβάνονται πολλές φορές από στελέχη χωρίς σχετικό βασικό πτυχίο. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αποτελεί μια εναλλακτική διέξοδο.

Στον ιδιωτικό τομέα οι απόφοιτοι τμημάτων ΤΠΕ, προσλαμβάνονταν εύκολα σε σχέση με άλλες ειδικότητες,. Όμως, λόγω της κρίσης των εταιρειών Τηλεπικοινωνιών και της αγοράς ΤΠΕ γενικότερα, η ζήτηση έχει μειωθεί. Οι θέσεις και οι απολαβές νεοεισερχόμενων στην αγορά εργασίας δεν χαρακτηρίζονται ικανοποιητικές και ανάλογες των προσόντων τους, γεγονός που επιδεινώνεται λόγω της έλλειψης επαγγελματικών δικαιωμάτων των αποφοίτων τμημάτων ΤΠΕ. Οι Μηχανικοί ΤΠΕ κατά περίπτωση καλύπτονται από τη Συλλογική σύμβαση εργασίας μηχανικών στη βιομηχανία.

Η αγορά ΤΠΕ είναι από τις πλέον ανοικτές στην επιχειρηματική πρωτοβουλία και το ελεύθερο επάγγελμα, όμως δεν παρέχει κανένα ιδιαίτερο πλεονέκτημα στον πτυχιούχο τμήματος ΤΠΕ απέναντι σε όποιον άλλο δραστηριοποιείται στον τομέα.

Η ύπαρξη πλαισίου στο ελεύθερο επάγγελμα, δίνοντας προβάδισμα τους αποφοίτους τμημάτων ΤΠΕ είναι βασική διεκδίκηση μας. Είναι η αφετηρία για ορθή αξιοποίηση των πόρων στις ΤΠΕ.

Το e-TEE σε συνεργασία με το ΤΕΕ και το Υπουργείο Υποδομών και Δικτύων, προωθεί την καθιέρωση μητρώων μελετών και έργων ΤΠΕ στο πλαίσιο του ν.3316/2005 και 3134/2006 με κύριο κριτήριο εισαγωγής το βασικό πτυχίο τμήματος ΤΠΕ. Η δημιουργία του θα εξασφαλίσει καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες στους αποφοίτους τμημάτων ΤΠΕ, ενισχύοντας ταυτόχρονα την ποιότητα και αξιοπιστία των έργων ΤΠΕ στη χώρα μας.

Θεσμικό πλαίσιο για μελέτες και έργα ΤΠΕ σημαίνουν ευκαιρίες για ελεύθερο επάγγελμα και ανάδειξη του ρόλου των επιστημόνων ΤΠΕ στον ιδιωτικό τομέα. Αξιοποίηση των στελεχών ΤΠΕ στο ευρύτερο δημόσιο και στην εκπαίδευση. Αυτοί είναι οι δύο βασικοί πυλώνες διεκδίκησης μας στα επαγγελματικά θέματα, στηρίξτε μας για να πετύχουμε περισσότερα!

Ανακοίνωση Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν

Ανακοίνωση - αναδημοσίευση  (Δελτίο 23) Μηχανικών Η/Υ @ .. για αυτά που μας ανήκουν 

Η ενιαία έκφραση του κλάδου της Πληροφορικής και Επικοινωνιών, αντιμετωπίζει ανάμεσα σε άλλα και την αδιαλλαξία ορισμένων ομάδων που θεωρούν ότι οπωσδήποτε θα πρέπει να συμμετέχουν σε αυτή. Στην πραγματικότητα υποθέτουν ότι η συμμετοχή σε έναν τέτοιο φορέα (e-TEE, επιμελητήριο, πείτε το όπως θέλετε), σημαίνει αυτομάτως και ενιαία πρόσβαση σε επαγγελματικά δικαιώματα. Αυτό φυσικά είναι αφελές, δεν έχει συμβεί σε κανένα επιστημονικό φορέα στη χώρα μας και ανατρέπει την ίδια τη λογική του επιμελητηρίου ως φορέα ευρύτερου ενός συλλόγου.

Ας πάρουμε το παράδειγμα του ΤΕΕ. Περιλαμβάνει 9 βασικές επιστημονικές ειδικότητες και εκατοντάδες υποδιαιρέσεις τους, με εντελώς διαφορετικά δικαιώματα. Το ίδιο συμβαίνει στον Ιατρικό Σύλλογο, με τις διάφορες ειδικότητες γιατρών, στο Οικονομικό Επιμελητήριο και αλλού. Το συμπέρασμα είναι ένα: Η ένταξη σε έναν επιστημονικό φορέα επιπέδου επιμελητηρίου δε σημαίνει και την εξομοιώση όλων των μελών του, ανεξάρτητα από το πτυχίο τους ή/και την πιστοποιημένη εμπειρία τους.

Ο καυγάς λοιπόν, είναι σε ένα μεγάλο βαθμό χωρίς ουσιαστικό αντικείμενο. Βασικό σημείο που συμφωνούν οι περισσότεροι είναι ότι το βασικό πτυχίο στην Πληροφορική ή/και τις Επικοινωνίες είναι η αφετηρία. Οι ενστάσεις ότι π.χ. οι Ηλεκτρολόγοι Μηχανικοί και Μηχανικοί Η/Υ σε μια πενταετία δεν μπορούν να γίνονται και Ηλεκτρολόγοι και Μηχανικοί Επικοινωνιών και Μηχανικοί Πληροφορικής ή ότι οι απόφοιτοι τμημάτων Διοίκησης και Πληροφορικής δεν έχουν γνώση σε θέματα Hardware και Τηλεπικοινωνιών είναι υπαρκτές, δεν είναι οι μόνες και δε λύνονται πετροβολώντας κάθε προσπάθεια να βρεθούν όλοι σε ένα κοινό χώρο ώστε να βρουν λύσεις μέσα από τον δικό τους κοινό φορέα.

Το e-TEE αποτελεί μια πρώτη τέτοια προσπάθεια, η συνεργασία της ΕΜηΠΕΕ και της ΕΠΥ και η «τριβή» με τους παραδοσιακούς μηχανικούς του ΤΕΕ, αποτελεί μια πολύτιμη εμπειρία. Η συμμετοχή σε αυτό και των αποφοίτων ΤΕΙ θα είναι χρήσιμη, προκειμένου από κοινού να βρεθούν λύσεις στα πραγματικά προβλήματα των επιστημόνων ΤΠΕ, στον πληθωρισμό αποφοίτων, στο επίπεδο εκπαίδευσης, στις μετονομασίες των τμημάτων, στην απαξιώση προς όφελος των «εμπειρικών» των ΤΠΕ στο δημόσιο και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στην έλλειψη πλαισίου για τις μελέτες και τα έργα ΤΠΕ.

Η προσπάθεια του e-TEE συνεχίζεται, με τα εμπόδια του παραδοσιακού μηχανισμού του ΤΕΕ. Η συμμετοχή μελών από όλες τις συνιστώσες των ΤΠΕ στη δράση του, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για αποδεκτές λύσεις από όλους, αφήνοντας πίσω τους αδιάλλακτους και τους οπαδούς των αποκλεισμών. Βασικό πτυχίο και επαγγελματικές εξετάσεις, είναι η αφετηρία για την πρόσβαση σε δικαιώματα. Δικαιώματα που όλοι μαζί με κοινή προσπάθεια πρέπει πρώτα να κατακτήσουμε.

Κρίση και μεταξωτές κορδέλες

Το αρθράκι αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 34 του Ελληνικού Linux Format τον Ιούλιο/Αύγουστο  2010


Η οικονομική κρίση έχει ήδη γίνει αισθητή και το φάντασμα της χρεωκοπίας πλανάται πάνω από τη Χώρα. Η στήλη αυτή δεν είναι ούτε πολιτική, ούτε οικονομική για να προσφέρει συμβουλές για τους απαιτούμενους πολιτικούς χειρισμούς  ή για τα κατάλληλα οικονομικά μέτρα. Μπορεί όμως να κάνει μια απλή, εύκολα υλοποιήσιμη πρόταση, η οποία θα εξοικονομήσει άμεσα εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ. Προτείνω λοιπόν εφεξής, όλες οι δημόσιες υπηρεσίες, τα χρηματοδοτούμενα από το δημόσιο ιδρύματα και το κυριότερο όλες οι νομαρχίες, δήμοι και φορείς που χρηματοδοτούνται άμεσα ή έμμεσα από το δημόσιο στα έργα πληροφορικής που υλοποιούν, να χρησιμοποιούν υποχρεωτικά Ελεύθερο Λογισμικό και Λογισμικό Ανοιχτού Κώδικα. Έχοντας εμπειρία στο θέμα και βλέποντας το πως επιλέγουν κάποιοι δημόσιοι φορείς να εγκαταστήσουν, όχι όμως και να πληρώσουν,  τις πλέον ακριβές εφαρμογές λογισμικού είμαι σίγουρος ότι η εξοικονόμηση πόρων θα είναι άμεση και τεράστια. Αδυνατώ να κατανοήσω γιατί ένας μικρομεσαίος δήμος πρέπει να χρησιμοποιεί Βάση Δεδομένων της οποίας η  άδεια χρήσης κοστίζει δεκάδες χιλιάδες ευρώ ανά επεξεργαστή και όχι την MySQL. Γιατί ο Apache που εξυπηρετεί τα μεγαλύτερα sites παγκοσμίως δεν είναι αρκετά καλός για μια μετρίου μεγέθους υπηρεσία και γιατί το Linux που χρησιμοποιείται από κολοσσούς στις υπηρεσίες του Διαδικτύου δεν μπορεί να καλύψει μια νομαρχία. Τέλος για τους απλούς υπάλληλους που δεν μπορούν να προσαρμοστούν στο Open Office και τους αρέσουν οι εφαρμογές γραφείου με κορδέλα (ribbon) τι να κάνουμε, ας την πληρώσουν από την τσέπη τους. 

Τοπικά ή δικτυακά;

Το αρθράκι αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 20 του Ελληνικού Linux Format τον Ιανουάριο/Φεβρουάριο 2008

Παραφράζοντας τον Φράνσις Φουκουγιάμα που μίλαγε για το τέλος της Ιστορίας, πολλοί χρήστες αναφερόντουσαν στο τέλος της Πληροφορικής, βλέποντας μερικά χρόνια πριν την παντοκρατορία της Microsoft σε browsers, εφαρμογές γραφείου και λειτουργικά συστήματα. Ευτυχώς τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά και στην Ιστορία και στη Πληροφορική. Ειδικότερα στο χώρο μας μπορεί κανείς εύκολα να παρατηρήσει μια τάση για μεταφορά όλων των δραστηριοτήτων δικτυακά. Η πλειοψηφία των χρηστών πλέον διαβάζει και διαχειρίζεται το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο της με web mail clients, οργανώνει το πρόγραμμα της και σχεδιάζει τις μετακινήσεις της στο Google. Εφαρμογές γραφείου, πολυμέσα και διασκέδαση είναι πλέον εφικτά μέσω του Internet. Αυτό έχει αντίκτυπο σε όσες εταιρίες επιχειρούν να ενσωματώσουν στα λειτουργικά τους συστήματα δεκάδες εφαρμογές που χρησιμοποιούν κλειστά format για να εγκλωβίσουν τους χρήστες τους. Αναπόφευκτα προκύπτει το ερώτημα: Γιατί να επιλέξει κάποιος χρήστης τις συγκεκριμένες εφαρμογές που εκτελούνται τοπικά σε ένα μόνο υπολογιστή από ότι άλλες που λειτουργούν δικτυακά; Δηλαδή, γιατί να διαλέξει ένας απλός χρήστης να έχει το ημερολόγιο του, τα bookmarks του, κάποια έγγραφα που χρησιμοποιεί συχνά και τις φωτογραφίες του, για να αναφέρω μερικά μόνο παραδείγματα, σε έναν συγκεκριμένο υπολογιστή και όχι σε μια δικτυακή υπηρεσία που είναι προσιτή από κάθε συσκευή που είναι συνδεδεμένη στο Διαδίκτυο, ανεξαρτήτως του λειτουργικού συστήματος και των εφαρμογών που χρησιμοποιεί; Πιστεύω ότι στο μέλλον θα επιβιώσουν μόνο όσοι δεν συνέδεσαν στενά τις τύχες του λειτουργικού τους με τι εφαρμογές που το συνοδεύουν. Δηλαδή, το Linux.

Ανοιχτό Λογισμικό και Δημοκρατία

Το αρθράκι αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 19 του Ελληνικού Linux Format τον  Νοέμβριο/Δεκέμβριο του 2007

Την ώρα που θα διαβάζετε αυτές τις γραμμές έχουν ολοκληρωθεί οι βουλευτικές εκλογές του 2007 και πιθανότατα η εκλογή προέδρου στο κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Στις Η.Π.Α ανάλογες εκλογικές διαδικασίες μεγάλης κλίμακας πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά (το περίφημο e-voting), εδώ και αρκετά χρόνια. Τα λογισμικό που χρησιμοποιείται σε αυτές τις περιπτώσεις είναι εμπορικό λογισμικό κλειστού κώδικα. Πρόσφατες έρευνες ερευνητών και ειδικών σε θέματα ασφάλειας απέδειξαν το πόσο ευάλωτα είναι αυτού του είδους τα συστήματα, καθώς μπόρεσαν να ανακαλύψουν αρκετά κενά και σφάλματα στο λογισμικό που τα συνοδεύει. Αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό, αφού είναι γνωστό ότι ανάλογα προβλήματα υπάρχουν σε κάθε λογισμικό είτε είναι ανοιχτό λογισμικό είτε είναι λογισμικό κλειστού κώδικα. Αυτό που με ανησυχεί και ενοχλεί ταυτόχρονα είναι ότι για να μπορέσουν διάφοροι ερευνητές να πάρουν στα χέρια τους κώδικα των εν λόγω συστημάτων χρειάστηκε να περάσουν από σαράντα κύματα. Τελικά κατάφεραν να το μελετήσουν μόνο όταν υπήρξαν σαφές ενδείξεις για προβληματική λειτουργία του λογισμικού καταμέτρησης. Νομίζω ότι αν το σύνολο του κώδικα που χρησιμοποιείται στα συστήματα ηλεκτρονικών ψηφοφοριών δεν είναι ανοικτό και διαθέσιμο σε όλους τους πολίτες για να το μελετήσουν, αν έχουν τις κατάλληλες γνώσεις και το επιθυμούν φυσικά, δύσκολα μπορεί να εξασφαλιστεί το αδιάβλητο της εκλογικής διαδικασίας ή αλλιώς παραφράζοντας τον Στάλιν «Σημασία δεν έχει τι ψηφίζουν [οι πολίτες], αλλά πιο λογισμικό μετράει τις ψήφους τους». Τελικά το ανοιχτό λογισμικό ίσως να είναι και θέμα Δημοκρατίας...